Edebifikir Kitap Pusulası: Divan Şiiri

Dosyamızın yeni listesini Feyyaz Kandemir hazırladı: Divan şiiri.

***

Giriş

Türk şiiri büyük bir külliyat arz eder. Bu külliyatın içinde “divan şiiri”nin tuttuğu yer, göz ardı edilmeyecek kadar fazladır. Yaklaşık altı asır kesintisiz bir şekilde devam eden bu şiir geleneğinin kaynaklarını; Kur’an-ı Kerim, hadis-i şerifler, kısas-ı enbiya, tasavvuf, Acem Esatiri (Fars Mitolojisi), Şark efsaneleri ve mahallî/yerli unsurlar oluşturur.

Örnek aldığı Fars şiirinin tesirinden 16. asırdan itibaren sıyrılmaya başlayan Türk şairleri zamanla Acem şairlerine meydan okuyacak seviyeye yükselmişlerdir. 17. asra gelindiğinde arkasında Ahmed Paşa (v.1496), Necâtî (v.1509), Fuzûlî (v.1556), Hayâlî (v.1557), Bâkî (v.1600) gibi dev isimleri bulan “Şuara-yı Rum” artık kendi şiir geleneğinin oluştuğunun farkındadır. Nitekim Nev’î (v.1599) kendi sözlerinin ezberlenmeye layık ve yeni olduğunu, Acem şairlerinin ise köhnemiş olduğunu söyler: “benüm nev-güfteyi ezberlesün şimden girü âlem / oda yansun Acem şairlerinün köhne dîvânı”. En büyük kaside-methiye-fahriye şairimiz olan Nef’î (v.1635)’nin 17. asırda zuhur etmesi tesadüf değildir. Nev’îzâde Atâyî (v.1635) taklidi aşmış, tahkike ulaşmış bir şairin itimat duygusuyla “kendümizden yeni efsaneler icad idelüm” der. Nâbî (v.1712) de aynı duyguyla kendini öne çıkarır: “Nâbî ile ol âfetin ahvâlini nakl it / efsane-i Mecnun ile Leylâdan usanduk”. Nedim (v.1730) İstanbul’un tek taşına yekpare Acem mülkünü feda eder ve “gibi” redifli kasidesinde; Rum’dan bir anka gibi kanatlanan şiirinin, İran’ın sınırlarını aşıp tâ Hindistan’a kadar ulaştığını söyler: “tâ Cihân-âbâda vardı Isfahân mülkün geçüp / Rûmdan pervâz eden şiʿr-i terim ankâ gibi”. Bir başka şiirinde ise, şiir sizin diyarınızda değil bizim diyarımızdadır dercesine bir gazelini Farisîlere hediye eder: “İran-zemîne tuhfemiz olsun bu nev-gazel / irgürsün Isfahâna Sitanbul diyârını”. Nihayet Şeyh Gâlib (v.1799) “sultân-ı sühan menem diğer nist / sözün sultanı benim, başka kimse yok!” diyerek bu itimat duygusunu en uç noktaya taşır. Fakat her kemâlin bir zevâli vardır. 19. asrın ikinci yarısından itibaren bu şiir/edebiyat geleneği yavaş yavaş terk edilir ve Batı tesirinde oluşmaya başlayan yeni bir edebiyatın (edebiyyat-ı cedide) temelleri atılır.

“Osmanlı edebiyatı”na ilk ciddi taarruzu Namık Kemal başlatır. O, 1866 yılında Tasvir-i Efkâr’da neşredilen “Lisan-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir” başlıklı yazısında, Osmanlı edebiyatının tek meziyetini söyleyiş güzelliği olarak görür; bunun dışında bu edebiyatı akla, fenne ve ahlaka aykırı bularak karikatürize eder. Namık Kemal’den sonra tenkitler artarak sürer; eski edebiyatımız beşerî his ve fikirleri yansıtmayan, kuralcı, toplumsal meselelere yabancı, Fars mukallidi, gayrimilli ve gayrisamimi bir caize edebiyatı olarak eleştirilir.

Bu eleştirilerin dillendirildiği dönemde eski edebiyat/şiir çeşitli adlarla ifade edilmiştir. Edebiyat-ı kadime, şi’r-i kadim, asar-ı eslaf, Osmanlı edebiyatı/şiiri, havas edebiyatı/şiiri, saray/enderun edebiyatı, divan edebiyatı/şiiri, eski Türk edebiyatı/şiiri, klasik Türk edebiyatı/şiiri bunlardan bazılarıdır. Ali Canib’in teklif ettiği “divan edebiyatı” tabiri bu adlandırmalardan en fazla tercih edileni olmuştur. Klasik Türk şiiri ve Osmanlı şiiri/edebiyatı tabirlerini kullananlar da az değildir. Şahsen ilk tabiri eksik ve yanlış bulduğum için “klasik Türk şiiri” tabirini tercih ediyorum. Ancak galat-ı meşhur lügat-i sahihden evladır fehvasınca ve editörümün ricasını da kırmayarak yazının başlığında divan şiiri tabirini kullandım.

Modern dönemle birlikte klasik şiirimize karşı oluşturulan menfi algı; Ali Nihat Tarlan, Mehmed Çavuşoğlu, Mustafa İsen, Haluk İpekten, Cemal Kurnaz, Ahmet Atilla Şentürk, İskender Pala gibi akademisyenlerin çabaları ve çalışmaları ile kırılmıştır. Yanı sıra Akçağ, Kitabevi, Kapı, Kesit gibi yayınevlerinin bu sahada yaptığı neşriyat önemli bir hizmet olarak anılmalıdır. Bugün itibariyle klasik şiirimize yönelik ilginin arttığını söyleyebiliriz. Aşağıdaki kitap listesi de okurlarımız “divan şiiri” hakkında bir kitap pusulası hazırlanması talep ettiği için hazırlandı.

Listeyi oluştururken şiiri esas aldım. Klasik nesir hakkında bilgi edinmek isteyenler için Cihan Okuyucu, Ahmet Kartal, Fatih Köksal tarafından kaleme alınan “Klasik Dönem Osmanlı Nesri” (Kesit Yayınları) adlı kitabı tavsiye edebilirim. Kısaca listedeki kitaplardan bahsedeyim. İlk 3 sırada, klasik şiire dair ilginizi, merakınızı ve sevginizi uyandıracak, genel okuyucu kitlesine hitap eden, daha çok sohbet üslûbuyla yazılmış kitaplar yer alıyor. 4-11 aralığında ise mısra, beyit, şiir seçkileri ve şerhleri bulunmakta. Bu kitaplar klasik şiirin en güzel parçalarını ihtiva ettiği ve ehil kişiler tarafından şerh edildiği için klasik şiiri anlamanıza ve ondan zevk almanıza yardımcı olacaktır. Bu aşamada beğendiğiniz mısra ve beyitleri ezberlemeye çalışmanız önemlidir. 12. sıradaki kitap Fuzûlî’nin divanındaki gazellerin Ali Nihat Tarlan tarafından şerhidir. Ben klasik şiire bu kitabı okuduktan sonra nüfuz etmeye başladım. Sadece Fuzûlî’ye değil, sizi büsbütün klasik şiirin dünyasına aşina kılacak eşsiz bir eserdir, dikkatle okunması gerekir. 13. kitap şairlerimizin Resul-u Ekrem Efendimiz’e (s.a.v) duyduğu muhabbet ve bağlılığın en güzel ifadesi olan naat yazma geleneği hakkındadır. 14-15-16. kitaplarda, -sırasıyla- klasik şiirin tasavvufî, estetik ve teorik yönleri ele alınmıştır. 17. ve 18. kitaplar adlarından da anlaşılacağı üzere monografi kitaplarıdır. Ciddi bir emeğin mahsulü olan ve şiir tarihimize ışık tutan bu iki kitabın okunmasında fayda var. 19. kitap klasik şiire dair yerli yabancı müelliflerce yazılmış önemli makalelerden bir seçki sunmaktadır. Baskısı tükenmiş olan bu kitabı bulabilirseniz kaçırmayın derim. 20. kitap Cumhuriyetin ilk yıllarında Divan Edebiyatı üzerindeki tartışmaları konu ediniyor. Listenin sonundaki 5 kitap ise ansiklopedik-lügavî kılavuz eserlerdir.

Bu listenin yanında/sonrasında, beğendiğiniz şairlerin divanlarını veya onlar hakkında yazılmış biyografileri okumak yahut çeşitli kaynaklardan edebiyatımızın tarihine ilişkin araştırmalar yapmak sizin elinizdendir. Bilmeyenler için kaydetmekte yarar var: Kültür bakanlığı pek çok divan, mesnevi ve şuara tezkiresini e-kitap olarak istifadeye sunmuş durumdadır. https://ekitap.ktb.gov.tr/ adresinden ulaşabilirsiniz.

Listenin faydalı olmasını diliyorum.

Divan Şiiri Kitap Pusulası

1. Hayati İnanç – Can Veren Pervaneler (6 Kitap), Babıali Kültür Yayıncılığı
2. İskender Pala – Efsane Güzeller, Kapı Yayınları
3. İskender Pala – Divane Güzeller, Kapı Yayınları
4. N. Ziya Bakırcıoğlu – Şah Beyitler, Ötüken Neşriyat
5. Ali Yurtgezen – Evin Mahremi Olmak, Semerkand Yayıncılık
6. Heyet – Beyitler Arasında Açıklamalı Divan Şiiri Antolojisi, Kesit Yayınları
7. Hilmi Soykut – Unutulmaz Mısralar, Sönmez Neşriyat
8. İskender Pala – …ve Gazel Yeniden, Kapı Yayınları
9. Heyet – Gazel Şerhleri, Kesit Yayınları
10. Ahmet Atilla Şentürk – Osmanlı Şiiri Antolojisi, Yapı Kredi Yayınları
11. İskender Pala – Kronolojik Divan Şiiri Antolojisi, Kapı Yayınları
12. Ali Nihat Tarlan – Fuzuli Divanı Şerhi, Akçağ Yayınları
13. Murat Ak – Şair ve Peygamber & Na’t Geleneğinde Hz. Peygamber İmgesi, Ketebe Yayınevi
14. Mahmud Erol Kılıç – Sûfî ve Şiir, Sufi Kitap Yayınları
15. Cihan Okuyucu – Divan Edebiyatı Estetiği, Kapı Yayınları
16. Ömer Faruk Akün – Divan Edebiyatı (bkz: DİA “Divan Edebiyatı” maddesi)
17. Murat Öztürk – Klasik Türk Şiirinde Merkez ve Taşra, Kadim Yayınları
18. Menderes Coşkun – Klasik Türk Şiirinde Edebî Tenkit (Şairin Şaire Bakışı), Akçağ Yayınları
19. Mehmet Kalpaklı – Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler, Yapı Kredi Yayınları
20. Mehmet Kahraman – Divan Edebiyatı Üzerine Tartışmalar, Akademik Kitaplar
21. İsa Kocakaplan – Açıklamalı Edebî Sanatlar, Türk Edebiyatı Vakfı
22. Heyet – Osmanlı Edebi Metinlerini Anlama Kılavuzu, Kesit Yayınları
23. Agâh Sırrı Levend – Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar), Dergâh Yayınları
24. Ahmet Talat Onay – Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü, Kurgan Edebiyat
25. Ahmet Atilla Şentürk – Osmanlı Şiiri Kılavuzu (3 Cilt), 1. ve 2. Ciltler: OSEDAM, 3. Cilt: DBY Yayınları