Mantık Atölyesi Ders Notları (7. Hafta)

Edebifikir-Mantık Atölyesi’nin yedinci dersi, 9 Kasım Cumartesi günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde gerçekleştirdi. Sulhi Ceylan bu derste; “Kıyas” ve “Kıyas Çeşitleri” konularını işledi.

DERS NOTLARI

Akıl Yürütme

Terimler arası ilişkiden hüküm; hükümler arası ilişkiden yeni bir hüküm çıkar ki buna akıl yürütme denir. Akıl yürütme, zihnin, verilen ve bilinenlerden yola çıkarak bilinmeyenleri elde etme faaliyetidir. Elimizde var olan iki önermeden yeni bir önerme üretmeye akıl yürütme deniyor. İki tane bilinenden bilinmeyeni üretiyoruz. Fakat bu iki bilinmeyenin birbiri ile ilişkili olması gerekiyor. “Her insan ölümlüdür.” “Papatyalar güzeldir.” gibi birbiri ile ilgisiz önermelerden sonuç çıkmaz. Çünkü aralarında ortak bir terim yoktur.

“Sokrates ölümlüdür” cümlesi “Her insan ölümlüdür” cümlesinin içinde gizil olarak mevcut. Biz mantık yürüterek bunu açığa çıkarıyoruz. O yüzden mantık ilmine karşı çıkanlar “mantık yeni bir şey söylemez” derler. Ama bu basit bir önerme. Önermeleri zorlaştırdıkça bu kadar rahat göremeyebiliriz.

“Furkan namuslu bir kişidir. Namuslu kişilere güvenilir. O halde Furkan’a güvenebilirim.” Burada bir hüküm var; Furkan’ın namuslu olduğunu söylüyor. İkinci önermede de “namus” kelimesi mevcut. Bunlar ortak/aynı terim. Biz aynı terim sayesinde üçüncü önermeye gidebiliyoruz. Çünkü aynı terim olmazsa sonucu vermez. İki önerme arasında ilişki kurup verebilmek için iki önermenin birbirine bir şekilde değmesi gerekir.

Akıl yürütmeyi ikiye ayırabiliriz: Vasıtalı ve Vasıtasız Çıkarım. Vasıtasız çıkarımda tek önerme ile çıkarım yapıyorduk. Onu da döndürme veyahut çelişiğini alarak yapıyoruz. Vasıtalı çıkarım ise iki önermeden üçüncü önermeyi çıkartmak. Biz, bu derste vasıtalı önermeyi göreceğiz.

Vasıtalı Çıkarım: Akıl yürütmenin üç türü var:

Tümdengelim: Bütünden parçaya yahut bütünden bütüne, bütünden tikele ya da bütünden tekile giden metod. Çıkış noktası bütün olduktan sonra diğerlerinin hepsini kabul edebiliriz. Genelden özele gitmek de denilebilir.

Tümevarım: Tikelden tümele, parçadan bütüne, özelden genele akıl yürütme işlemi.

Analoji (Temsil): Yani tikelden tikele gitmek.

Tümdengelim

Zihnin tümel ve genel bir önermeden tikel veya tekil bir önermeye geçiş suretiyle yaptığı akıl yürütmeye “tümdengelim/dedüksiyon” denilir. Örneğin:

Bütün öğrenciler öğrenim harcını öder.

Ekrem öğrencidir.

Ekrem de öğrenim harcı öder. (Sonuç)

Tümdengelimin prensibini ezberlemek çok önemli: “Bütün için doğru olan, parçalar için de doğrudur.” Bu kıyasın mantığıdır. Klasik mantığın da ana meselesi dedüksiyondur. Kıyası ne için yapıyoruz peki? Sahip olunan bilgilerden sahip olmayan bilgilere ulaşmak ve elimizde bir sonuç varsa bunun sağlamasını yapmak için.

Tümdengelim türünden akıl yürütmelerde, önermeler (öncül) doğru olunca sonuç da kesinlikle doğrudur. Öncüllerin biri bile yanlış alınmışsa sonuç mutlaka yanlıştır. Öncüller doğru olmasına rağmen sonuç yanlışsa çıkarsa mantık hatası var demektir.

Kıyas

“Kıyas, öncül adı verilen birçok önermeyle, sonuç adı verilen bir önerme arasında mantıkça geçerli bir ilişki kurmaktır.” Aristo şöyle tanımlıyor kıyası: “Kıyas bir sözdür ki kendisine, bazı şeylerin konulmasıyla, bu (konulan) verilerden başka bir şey, sadece bu veriler dolayısıyla gerekli olarak çıkar.” Fârâbî’nin tanımı ise şöyle: “Kıyas ortaya konulan birtakım öncüllerden yapılmış olan bir sözdür. Bu öncüller birleştiği vakit onlardan arazi olarak değil zatî olarak ve zarurî bir şey hasıl olur. Ona da sonuç denir.”

Kıyasın unsurları

“Önceden verilen önermenin her birine “öncül”, onlardan zorunlu olarak çıkan önermeye de “sonuç” denir.”

Tam ve düzenli her kıyas elde edebilmemiz için en az üç terim ve üç önerme olması gerekiyor. Bu üç terim sayesinde bir önerme ortaya çıkar.

1. Büyük Terim (B.T): “Kıyasta kaplamı en büyük olan terimdir (ölümlü); bir başka tanımlama ile söyleyecek olursak, sonuçta yüklem olan terimdir.”

2. Küçük Terim (K.T): Kaplamı en az olan terimdir, veya sonuçta konu olarak bulunan terimdir.

3. Orta Terim (O.T): Mantığı mantık yapan, ilişkiyi kuran bu terimdir. Orta terim yoksa kıyas yoktur. “Büyük ve küçük terimler arasında bağlantı kurmayı, neden (illet) birliğini bulmayı ve karşılaştırma yapmayı sağlayan (insan) terimdir.” Orta terim, birinci ve ikinci önermede bulunur ama sonuç önermesinde bulunmaz. Bu çok önemli.

Bütün insanlar (OT) ölümlüdür.(BT) (Büyük Önerme)

Sokrates (KT) insandır. (OT) (Küçük Önerme)

O halde Sokrates (KT) ölümlüdür.(BT) (Sonuç)

“Kıyasta küçük terim orta terime, orta terimde büyük terime bağlı olarak akıl yürütülür.” Küçük terim kıyasta kaplamı en az olandır. Büyük terim ise kıyasta kaplamı en geniş olan ve sonucun yüklemi olan terimdir. Sonucun konusu ise küçük terimdir. Bu formülleri bildiniz mi kıyası çözersiniz.

Kıyas Çeşitleri

Basit, bileşik ve düzensiz kıyaslar olmak üzere üçe ayrılır:

1. Basit Kıyas: Üç öncülden oluşan kıyasa denir. Kendi içinde 2’ye ayrılır. Kesin ve İhtiranî (seçmeli) kıyas.

a. Kesin Kıyas: Sonucu kesin, zorunlu olarak çıkan kıyastır. Eğer kıyasın sonucu öncüllerde anlam bakımından bulunup da şeklen bulunmazsa buna kesin kıyas denir.

Bütün kadınlar güzeldir; (B.Ö)

Elif kadındır; (K.Ö)

O halde, Elif güzeldir. (Sonuç)

Burada, “Elif güzeldir” sonucu, “Bütün kadınlar güzeldir” öncülünde anlam bakımından vardır, fakat şeklen yoktur.

b. Seçmeli Kıyas: “Eğer sonucun aynı veya karşıt hali öncüllerde hem anlam bakımından hem de şeklen bulunursa buna da seçmeli kıyas denir.”

“Eğer mıknatıs bu cismi çekerse bu cisim demirdir.

Mıknatıs bu cismi çekiyor.

O halde, bu cisim demirdir.” kıyasında “Bu cisim demirdir” sonucu şeklen ve anlam bakımından birinci öncülde mevcuttur.

aa. Yüklemli Kesin Kıyas

Sonucun yüklemi büyük terim, konusu küçük terim, her iki öncülde tekrarlanan terim de orta terimdir. Bu tür bir kıyasta büyük terimin içinde bulunduğu önermeye büyük önerme (kübra), küçük terimin içinde bulunduğu önermeye küçük önerme (suğra) denir.

Bütün tatminsiz kimseler mutsuzdur. (Büyük önerme)

Bütün cimriler tatminsizdir. (Küçük önerme)

Bütün cimriler mutsuzdur. (Sonuç)

Burada “mutsuz” büyük terim, “cimri” küçük terim, “tatminsiz” ise orta terimdir.