Mantık Atölyesi Ders Notları (8. Hafta)

Edebifikir-Mantık Atölyesi’nin beşinci dersi, 16 Kasım Cumartesi günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde gerçekleştirdi. Sulhi Ceylan bu derste; Yüklemli Kesin Kıyasın Kuralları konusunu işledi.

DERS NOTLARI

Yüklemli Kesin Kıyasın Kuralları

Yüklemli kesin kıyasın 8 kuralı var. Bir kıyasın doğru sonuç vermesi için bu kurallara uygun olması gerekir. Yoksa “Bütün biberler acıdır. Gerçekte acıdır. Öyleyse gerçek biberdir.” gibi hatalı bir kıyasın doğru olduğu hatasına düşülebilir.

1. Kıyas; büyük, orta ve küçük denen terimlerden müteşekkil olmalı. Bu terimlerden biri olmazsa kıyas sonuç vermez. Fazla olursa da sonuç vermez. (Bileşik önermeler hariç!)

“Bütün öğrenciler çalışkandır.
Öğrenciler.”

İki terim olduğu için bu kıyastan sonuç çıkmaz.

“Almanya Fransa’ya bitişiktir;
Fransa İspanya’ya bitişiktir;
Almanya İspanya’ya bitişiktir!”

Burada ise dört terim olduğu için sonuç hatalıdır.

2. Sonuç önermesinde “orta terim” kesinlikle olmamalı.

“Tüm filozoflar düşünürdür;
Hiçbir düşünür câhil değildir;
Hiçbir câhil düşünür değildir!”

“Düşünür” orta terimdir ve sonuçta kullanılması sebebiyle kıyas kurallarına uymaz. Bu sebeple sonuç yanlıştır.

3. “Orta terim” ilk iki önermede tikel olmamalı. Çünkü iki tikel önermeden sonuç çıkmaz.

“Bazı öğrenciler tembeldir.
Âdem de öğrencidir.
O halde, Âdem de tembeldir.”

Bazı öğrencilerin tembel olması Âdem’in de tembel olmasını gerektirmez. Yani iki tikel önermeden sonuç çıkmaz.

4. Sonuç önermesinin terimlerinin kaplamı, ilk iki önermedeki terimlerin kaplamından büyük olamaz. Eğer büyükse kıyas hatalı demektir.

“Her uyanık, fırsatları iyi değerlendirir;
Bazı politikacılar uyanıktır;
Her politikacı, fırsatları iyi değerlendirir!”

Buradaki sorun ise ikinci önermenin tikel olmasına rağmen sonucun tümel olmasıdır ki bu durumda sonuçtaki “her politikacı” terimi “öncüldeki “bazı politikacılar” teriminin kapsamından büyük olmuştur ve bu sebeple yanlıştır.

5. Sonuç önermesi, ilk iki önermenin nicelik ve niteliğine göre belirlenir. Yani sonuç önermelerin en zayıf olanına bağlıdır. İki önermeden biri olumsuzsa sonuç olumsuz, biri tikelse sonuç tikel çıkar.

“Bazı insanlar canlıdır.
Hiçbir taş canlı değildir.
Bazı insanlar taştır.”

Burada ikinci önerme olumsuz olduğu için sonucun da olumsuz olması gerekirdi. Bu sebeple sonuç önermesi yanlıştır.

6. Eğer ilk iki önerme olumsuzsa sonuç çıkmaz.

Bu gayet açık. Eğer iki önerme de “değildir” ile bitiyorsa buradan bir sonuç çıkmaz. Çünkü olumsuzluk önermeler arasında bir ilişki kurmaya engel olur.

7. Eğer ilk iki önerme tikel ise yine sonuç çıkmaz. Çünkü ortak alan oluşmamış olur.

“Bazı esnaflar ilim adamı değildir.
Bazı insanlar ilim adamıdır.
?”

8. Eğer önermelerin ikisi de olumsuz ise sonuç asla olumsuz olmaz.

“Rüşvetçilik kötü bir davranıştır.
Kötü davranışlar insanlarda nefret uyandırır.
Rüşvet, insanlarda nefret uyandıran bir şey değildir.”

Bu kıyas da ise önermeler olumlu olmasına rağmen sonuç olumsuz verilmiştir ve bu sebeple hatalıdır.

İşte bu sekiz kuralı iyi bilen biri kıyaslarda sorun yaşayamaz.

Burada mantık âlimleri bir formülleştirme yapmış. Çok akılda kalıcı. Önermelere bakarak sonucun ne olması gerektiği şöyle ifade ediliyor: