İnsanın kendini bilme uğraşı, kendinin ne’liğine dair bilgi elde etme gayreti binlerce yıldır devam etmektedir. Kendine dair bir bilgiye ulaşma, kendini tanıma ve kendini bilmeye dair yapılan bu gayretin arkasında ise insanın sadece bedenden ibaret olmaması yatıyor. Tarih boyunca merak edilen “İnsan nedir?” sorusuna; felsefe akıl yönünden, sanat duygu yönünden, biyoloji beden yönünden cevap vermişler… Fakat nedense insan bir türlü bu cevaplardan tatmin olmamış ki cevap aramaya devam etmiş ve hâlâ arıyor.
İnsan beden, nefis ve ruhtan müteşekkil bir varlık. Bu üçünün imtizacına biz insan diyoruz. Dolayısıyla beden, ruh ve nefsin mekânıdır. Beden insanın dünyayla ilişkisini sağlarken, ruh ise insanın metafizik ilişkisini sağlar. Yani insan her iki âlemle irtibat kurabilecek kuvvelere sahiptir. Nefs beş duyu aracılığı ile bedenle iletişim sağlar. İşte tüm sorun da burada başlar. Beden ülkesine kim hükmedecek? Ruh mu nefis mi? Arzu ve istekler mi, kalp mi? Aslında şöyle bir insan tanımı yapabiliriz: İnsan isteklerden oluşan bir varlıktır. Ya da insan arzularının çocuğudur. Bu metni okuyan herkes bir an durup kendisine baktığında bu tanımın doğru olduğunu görecektir. İster istemez nefs meselesine geldik. Yani arzu ve isteklere…
Nefs Nedir?
“Nefs nedir?” diye soru sorduğumuzda aslında “İnsan nedir?” sorusunu da sormuş oluyoruz. Çünkü nefs, can, bir şeyin özü, cevher, kendi gibi anlamlara gelmektedir. İmam Gazâlî nefsi; insanın kendisi, insandaki bilen ve algılayan latife, manevi bir cevher olarak tanımlar. Ağacın köküne dökülen su nasıl ağacın her dalının en uç noktasına kadar gidiyorsa nefs de bedenin her tarafına etki ederek onu harekete geçirir. Nefs insandaki şehvet ve gadap güçlerinin merkezidir. Ruhun idarecisi akılken nefsin idarecisi hevadır. Heva ise insanın istek, arzu ve iptilalarına denk gelmektedir. Kısacası nefs insanın arzularının ve isteklerinin tamamı olarak tanımlanabilir.
Tasavvufa Göre Nefs
Tasavvuf ehline göre nefs kötülüğü emreden, insanı süfli arzuların içine çeken, şiddeti seven, kötü huy ve arzuların bütünü olarak tanımlanmıştır. Bu tanımıyla nefs ruhun düşmanıdır. Şeytanın insanın içindeki karşılığı ve hatta ondan daha güçlü olanı nefstir. Nefs; şımarık, bir türlü tatmin olmayan her zaman kendini düşünen, egoist, menfaatperest, zevk düşkünü, kötülüğü kabullenici ve fütursuzdur.
Tabiî ki bu tanım terbiye olmamış nefisler için geçerlidir. Zira nefis sadece kötülüğe meyyal olarak yaratılmamıştır. O terbiye edildiği zaman iyilik ve güzelliğe de meyyaldir. O halde insanın hayatına nefsiyle mücadele süreci diyebiliriz. Yani kendiyle…
Nefsin Mertebeleri
Tasavvuf ehli nefsi yedi derecede incelemiştir. Bunlar: Nefs-i Emmâre, Nefs-i Levvâme, Nefs-i Mülhime, Nefs-i Mutmainne, Nefs-i Radiye, Nefs-i Mardiyye, Nefs-i Kâmile. Bu sıralama insanın kemale doğru yolculuğunu ifade eder. Her doğan insan Nefs-i Emmâre sahibidir. Ve bu nefis terbiye edildikçe ilahileşir. Dolayısıyla nefsin bu dereceleri bir gelişim sürecini ifade eder. Her insanda tek bir nefis vardır ama bu nefis terbiye oldukça isim değiştirir.
Nefs-i Emmâre; insana kötülüğü emreden nefistir. Ana özelliği son derece bencil ve kibirli olmasıdır. Kendinden başka bir üst değer tanımaz. Hayatın anlamını haz olarak görür.
Nefs-i Levvâme; kendini kınayan insanın nefsidir. Bu nefis derecesindeki insan günah işledikten sonra pişman olur ve kendini kınar ama günah işlemekten de vazgeçemez.
Nefs-i Mülhime; ilham alan nefistir. Bu derecedeki insanlarda Allah korkusu büyük yer tutar, helal ve harama son derece önem verirler. Yapacakları işlerle ilgili kalplerine ilham gelir.
Nefs-i Mutmainne; kemal düzeyini ifade eder. Bu derecedeki insanlar olgun insanlardır. Kendini bilir ve bu sebeple Allah’ı bilir. Diğer insanlar çözemedikleri sorunları böyle insanlarla istişare ederler.
Nefs-i Radiye makamına eren kişi Allah’ın her işinden razıdır. Başına gelen eza ve musibetler Allah’a olan bağlılığını etkilemez. Bilakis başına her ne gelirse Allah’tan geldiğine tam bir şekilde inandığı için gönül kıblesi sürekli Allah’a dönüktür.
Nefs-i Mardiyye; ise Allah’ın kendisinden razı olduğu makamdaki kişilerin derecesidir. Bu makamdaki kişilerin tek derdi Allah’tır. Etraflarına huzur saçarlar. İnsanlar kendilerini gördüklerinde Allah’ı hatırlatırlar.
Son nefis derecesi olan Nefs-i Kâmile hakiki ve tam kemale eren nefistir. Böyle kişiler; Allah’ın isim ve sıfat tecellilerine mazhar olan kutlu kişilerdir. Bazı âlimler bu nefsin peygamberlere has olduğu için bilinemeyeceğini ve hakkında konuşmanın edebe aykırı olduğunu söylerler.
Birinci nefsten yedinci nefse doğru ilerledikçe basamak basamak kişi ruhanileşir ama şu bir gerçektir ki insanların geneli Nefs-i Emmâre düzeyindedir. Ve ne yazık ki insanların çoğunun gelişim ve kemale erme diye bir derdi de yoktur. Çünkü dünyevi zevkler ve ihtiraslar kişiyi esir almış ve hayatın anlamı maddeden ibaret hale gelmiştir.
İd Kavramı
Tasavvuftaki Nefs-i Emmâre psikoloji ilminde Freud’un “İD” kavramı ile benzerlikler göstermektedir. Freud bilinci id, ego ve süperego olarak üçe ayırır. İd, içimizdeki doymak bilmeyen hayvanı simgeleyen ilkel benliktir ve bu sebeple bilinçdışıdır. İd’in; cinsellik, yeme-içme, vücudun korunması, her türlü haz ve saldırganlık içgüdüleri vardır. İd’in ana amacı doyuma ulaşmaktır ki bu sebeple önüne ne çıkarsa çıksın yıkar ve başkalarının acısını önemsemez. İd; durup düşünmez, yaptığının sonuçlarının nereye varacağını hesap etmez ve bir değer yargısı benimsemez. Bütün bu özellikler aslında Nefs-i Emmâre’nin özellikleridir. Emmâre nefs şehevi benliğin âdeta kölesidir. Hiçbir bağlılık ve sorumluluk kabul etmez. Yaptığı suç, hata ve günahlardan ötürü yüzü kızarmaz ve utanmaz. Bedeni ele geçirdiği için kalbi aldatır ve hayatı bedensel düzeyde yani haz merkezli yaşar. Her adımda insanı Allah’tan uzaklaştırır. Kısacası aşağılık işlere meyillidir. İşte Nefs-i Emmâre’nin özellikleri bunlardır ve bu sebeple terbiye edilmesi gereklidir.
Nefsin Eğitimi / Terbiyesi
İnsan bir ömür nefsi ile beraberdir. Bedense, tabiri caizse nefsin kullandığı bir alet gibidir. Onu yönetir. İlim ve amel sayesinde yetkinleşmesini ve kemale ermesini sağlayabilir. Kişi nefsinin isteklerine dur dedikçe maddeden uzaklaşır, kendi hakikatine yaklaşır. Nefs terbiyesi aslında karakter eğitimidir de. Kişi yaptığı fiillerden yani iyi ve kötü işlerinden sorumlu olduğu için nefsini terbiye etmesi kaçınılmazdır. Akıl ve kalbin işbirliği sayesinde kişi nefsini terbiye edebilir. Nefis kötülük yapmak istediği zaman bu kötülüğü kalbine ve aklına kabul ettirmek zorundadır yoksa bedene bu işi yaptıramaz. İşte sürekli günaha ve kötülüğe duçar olmuş biri aklının ve kalbinin fonksiyonlarını tahribata uğrattığından son derece kolay bir şekilde istediğine ulaşır çünkü akıl ve kalbin nefsin kararlarına karşı koyacak gücü kalmamıştır. Çünkü nefis sürekli beslendiği halde akıl ve kalbe gıdası verilmemiştir.
Nefsinin tüm isteklerini yerine getiren insan, aslında kendi içinde hapishanededir, yani özgür değildir. Özgür olması için nefsinin üzerindeki etkisini kırması ve arzu hapishanesinden çıkması gerekir. Bu sebeple nefs terbiyesi tasavvufun en önemli konularından biridir. Nefs terbiyesi sayesinde kişi, dünya hayatının geçiciliğini, nefsinin isteklerinin sonsuzluğunu fark eder. Yine nefs terbiyesi sayesinde kişi kendi beninin farkına varır. Her adımda kemale doğru seyr eder. İnsanlara karşı merhamet ve hoşgörü sahibi olur. Sorun şu ki dünya hayatı çok kısadır. Öyle kısa ki insan gaflete düşerse bir ömür kendi hapishanesinden çıkamayabilir.
Nefsini Bilmek
Nefsini bilmek aslında kişinin kendini sorgulaması, acziyetinin ve haddinin farkına varması ve aynı zamanda kendindeki âlemin farkına varmasıdır. İnsanın en önemli özelliği kendi hakkında düşünebilmesi ve yine kendini sorguya çekebilmesidir. Kendini bilmek için kişinin algısında oluşturduğu perdeleri bir bir yırtması, maskelerinden soyunması ve özüne yani değişmeyen aslına ulaşmasıdır. Etraf, önyargılar, gelenek ve görenekler tarafından oluşturulan sahte kişiliklerden soyunmak aslında nefsini yani kendini bilmektir. Bilgeliğe ulaşmak anlamına da gelen kendini bilmek kişinin kendindeki ilahi gerçeğin yani özüne yerleştirilmiş hakikatin farkına varmasıdır. Sözün özü kişinin kendine ulaşmasının ya da nefsini bilmesinin önündeki en büyük engel yine kişinin kendisi yani nefsidir.
Ötekisi mi?
Nefis insanın ötekisi değil, bilakis kendisidir. Beden ülkesi nefis ve ruhun karargâhıdır. Ve bu beden ülkesinde nefis ve ruh sürekli savaş halindedir. Nefsin savaşçıları hevaları iken ruhun savaşçısı akıldır. Nefis heva ve arzusunu harekete geçirerek beden ülkesini istila etmek ister. Ruh ise akıl yoluyla bu taarruzlara karşılık verir. İnsan gadap kuvvetini şecaate, şehvet kuvvetini iffete ve ilim kuvvetini hikmete yönlendirir ve itidal üzere hareket ederse adalet ortaya çıkar ve beden ülkesine ruh sahip olur.
Sulhi Ceylan
Son Yorumlar