Her medeniyetin ‘Varlık’la, ‘var-olan’la ve ‘bu-arada-olan’la ilişki kurma tarzı/tarzları vardır. Bir medeniyet bu ilişki tarzının/tarzlarının bilincinde ise, kısaca kendisinin bilincinde ise, kendi bilincine sahipse o medeniyet felsefileşmiş medeniyettir; neyi, niçin ve nasıl yaptığını bilen, niyeti olan, iddiası/davası bulunan bir medeniyettir. Böyle bir medeniyeti kuran ‘millet’ ise bir siyasi irade etrafında toplanan, kenetlenen, ortak bir anlam/değer dünyası ile ortak bir tasavvur/resim dünyasını paylaşan, kısaca sahip olunan niyeti, iddiayı/davayı gerçekleştirmek için vuruşan, savaşan ve çekilen insan topluluğudur.
Kendi bilincine sahip olmanın, kendisi hakkında kanaat sahibi bulunmanın en güzel örneklerinden birisini sunar bize ünlü Osmanlı bilgin ailesi Fenarîlere mensub Talikî-zade namıyla meşhur Mehmed oğlu Mehmed [öl. 1599 civ.]. Talikî-zade hem Şehname-i Hümayun hem de Şemail-name adlı eserlerinde Osmanlıyı Osmanlı yapan, dolayısıyla milleti millet yapan yirmi hasleti, özelliği sıralar. Bu hasletler arasında merkezinde ‘tevhid’in bulunduğu İslam dinine mensup olma, yani müslüman olma ilk ilkedir. İstanbul gibi Dünya’nın merkezi bir şehrin başkent olması; hem kara hem de denizi içerisine alan geniş bir coğrafya üzerinde hakimiyet kurulması; farklı etnik-dinî taifelerin barış içerisinde birarada yaşaması; hukuka bağlılık ve bilginlere saygı gösterilmesi; ülke içerisinde adaletin hakim kılınması ve emniyetin sağlanması; güçlü bir iktisadî yapının kurulması; siyasi iradenin otoritesini sürdürecek güçlü ve daimi bir orduya sahip bulunulması gibi değişik, dinî, ictimaî, askerî, siyasî, idarî ve hatta şahsî hasletler dikkati çekerler…
Talikî-zade’nin yirmi maddesinde göze çarpan hasletlerden birisi oldukça ilginç: Şiir yazabilme gücüne sahip olmak… Şöyle diyor Talikî-zade: “On birinci hassa kuvvet-i şi’riyedür. Bu nesl-i hümayundan gelen padişahan-ı zü-funun cümlesi sahib-i tab-ı mevzundur. Saltanat nice mevrusları ise kuvvet-i şi’riyye dahi ol vechle mevruslarıdur. Sultan Osman Gazi’den berü cümle gelen padişahlar şair ve irad-i nazma kadirlerdür.” [Şemail-name’de şöyle geçer: Hassa-i hamise: kuvvet-i nazmiye].
Şiir Varlık’la bir ilişki kurma tarzı hiç şüphesiz. Ya da Hegel’in deyişiyle: ‘tüm sanatların hülâsası’. Sese, söze ve dile hakimiyetin adı; tüm zıtları sonsuzluk duygusunda terkip eden, biraraya getiren sanatların sanatı… Şiir yalnızca söylemez, ifade etmez, dile getirmez; ama aynı zamanda resmeder, heykel yapar ve şarkı söyler; o hem mimaridir, hem resim hem de musiki… Sinan ile İtri, Yunus ile Fuzuli’nin açtığı varlık çanağında hayat bulur. Türkler Varlık’a, ‘var-olan’a ve ‘bu-arada-olan’a şairane bakarlar; şairane duruş ayıklıktır çünkü. Ve şiir insana evrendeki yeri konusunda takdir edilemez bir şuur verir. XIX. yüzyıl sonunda İstanbul’daki bir fabrikayı gezen Alman seyyahın vurguladığı gibi: “Türkler tenbel değil; yalnızca arasıra dışarı çıkıp gökyüzüne bakmak isterler. Türkler şair millet; onları dört duvar arasına hapsedemezsin; çünkü fabrikaların seması yok”. Öyleyse gökyüzüne bakabilmek için şairane bir duruşa gerek var. Gökyüzüne baktığınızda yeryüzünü de fark edersiniz.
Şiir yazabilmeyi bir haslet saymak ve kabul etmek; hatta bu hasleti ‘saltanat’la eşdeğer gibi kılmak; tevarüsün halkalarından kabul etmek. Elbette burada Sultan’a nisbet edilen bir haslet sözkonusu. Ancak unutulmamalı ki ‘Asıl’a ait bir haslet ‘unsur’a da sirayet eder (tecelli). Yöneticilerin amelleri, yönetilenlerin eylemleridir çünkü. Burada önemli olan bunun bilincinde olmak ve koca bir devletin, medeniyetin olmazsa olmaz unsurları arasında saymak, varlık-şartı olarak görmek. Şiir, Osmanlı-Türk medeniyetinin kurucu [mukavvim] unsurudur demek kendisi hakkında bir üst-bilincin tezahüründen başka bir şey değildir.
İşte kendisinin bilincinde olan felsefileşmiş medeniyet derken kastettiğimiz bu. Ancak ve ancak kendisinin bilincinde olan bir insan yeryüzünde kapladığı mekanın, bulunduğu yerin anlamını idrak edebilir; gökyüzünün ayrımına varır. Böyle bir eşiğe ulaşmanın tek yolu var: Kişinin, milletin kendine, kendisine ait bir dünyasının bulunması… Öyleyse kendi dünyanı kur, orada kök sal, derinleş. Başkasının dünyasına özenen, o dünyayı taklid eden kendi dünyasını kaybeder. Araç olan amaç halini alır. Öyle ya Tanzimattan bu yana ‘mukabele-i bi’l-misl’ ilkesiyle yola çıkanlar kendi misallerini kaybettiler, kendileri misal olmaktan çıktılar. İhtiyaç amaç oldu; amaç ise ihtiyaç.
Denilenlere örnek olması bakımından şu hatıram yeterlidir sanırım: 2002’de ABD’li bir oryantalist-casus İslam felsefesi uzmanına ‘Türkiye’yi nasıl buldunuz’ diye sorduğumda şöyle bir cevap vermişti: “Kendimi biraz katolik hissettim”. O zaman anladım ki ‘unsur asılla ilgili değilse, asla dönmüyorsa bize yabancıdır’. Yabancılık ise kişinin kendisi hakkındaki bilinç yoksunluğudur; tarihsizliktir desek yeridir.
Taliki-zade’nin Şehname-i Hümayun’da Osmanlı Hanedenı’na dolayısıyla Osmanlılara nisbet ettiği yirmi ‘haslet’
1. ‘La-şerefe mine’l-İslam’ mucibince, siyadet-i suriyeye, saadet-i maneviyeye munzamm olub, malik-i memalik-i riyaseteyn ve nail-i nevail-i neşeteyn olduklarıdur [İslam’a mensubiyet ve bağlılık].
2. Hami’l-Haremeyni’ş-şerifeyn ve harisü’l-Beledeyni’l-mükerremeyn olduklarıdur [Kutsal şehirler olan Mekke ve Medine’nin bekçisi ve koruyucusu olmaları].
3. İbn ale’l-ebdür. /…/ Oğul babasına terakki itmek ancak nesl-i şerifü’l-asl-i Osmaniyeye mahsusdur [Devletin gücünün babadan oğula artarak devam etmesi; süreklilik].
4. Sultanu’l-berr ve’l-bahr olduklarıdur [Hem karaya ve hem de denize hakim olmaları].
5. Leşker-perveridür [Devamlı orduya sahip olmaları].
6. İstanbul gibi darü’s-saltanati’s-seniyeye malik olmışlardur [İstanbul’un başkent olması].
7. Akalim-i sebaya malik olduklarıdur [Yedi iklimde şehirlerinin olması; coğrafi genişlik].
8. İmaret-i bilad ve servet-i ibaddur [Ülkenin mamur, halkının zengin olması].
9. Teraküm-i milel ve telatum-i nihaldür [Ülkelerinde farklı ırk ve dinlerin birarada barış içerisinde yaşaması].
10. Şecaat. /…/ Zamanı geldükde kuvvetten file ve azmden cale gelür [Her birSultanın şahsi cesaret ve teşebbüs sahibi olması].
11. Kuvve-i şiriyye [Şiir yazma].
12. Adem-i istimdad [Dışarıdan yardım almama, dışarıya muhtaç olmama].
13. Saffet-i saltanat. /…/ Emn ü eman [Ülkenin adalet ve güvenlik içerisinde olması].
14. Beraet ani’l-istinsaktür [Sağlıklı olmaları].
15. Şeref-i haseb ü nesebdür [Sultan olabilecek seçkin bir soya mensup olmaları. Hz. Nuh’un oğlu Yafes [Abulca Han] oğlu Batu Han oğlu Kara Han oğlu Oğuz Han nesline mensub olmaları].
16. Riayet-i şer-i şerifdür [Hukuka (Şer-i şerife) uygun davranmaları; bilgiyi yaymaları, bilginlere saygı göstermeleri].
17. Edebdür [İyi bir eğitim ve terbiyeye sahip olmaları].
18. Tevfiratdür [Zengin ve güçlü bir hazineye malik olmaları].
19. Nüfuz-i emr-i mutadur [Ülkenin en ücra köşeşinde bile olsa kanunları uygulama gücüne sahip olmaları].
20. Adem-i müsaderedür [Şahsi mülkiyete saygı].
İhsan Fazlıoğlu
Kaynak: Anlayış Dergisi, 4. Sayı, Eylül 2003
Son Yorumlar