Çoğu insan, sadece kendilerine iyi gelecek olanı, işlerine gelecek olanı duymak ve bilmek ister. İnsanlar böylelikle kendi gerçeklerini kurarlar. Kendi gerçeklerini üretirler.
(Dücane Cündioğlu, Ölümün Dört Rengi, sh 66)
Edebifikir bünyesinde neşet etmiş bulunan hatıra saklama ofisini işittiğim anda bu bölümde bir yazı neşretmeliyim diye düşündüm. Ama bu yazı öyle alelade olmamalıydı, mümkünse hatıratlar, mektuplar gibi bilhassa bizde özel yeri olan ve hayatımızdan çekilmeleriyle bıraktıkları boşlukları hâlâ doldurulamayan mühim eserler üzerine bir tetkik olmalıydı. Bu düşünceler içinde İsmail Kara’nın Sözü Dilde Hayali Gözde isimli hatırat kitabının dipnotlarına dalmışken önüme Defteri Meşâhir’in ne olduğu hakkında malumatlar ve hocanın da gayretiyle ortaya çıkan bir kitap çıkıverdi. Asaf Halet Çelebinin Defteri Meşâhir’i. Aradığım bu olabilir deyip araştırmaya ve bu husus da yazılmış eser ve makaleleri toplamaya başladım. Maalesef eser olarak pek bir şey bulamadım.
Defter-i meşâhir meşhurların defteri manasına geliyor. Hutût-ı Meşâhir Defteri olarak da anılmakta. Kaynaklara baktığımızda Osmanlı devrinden önce böyle bir deftere rastlamıyoruz. Ebeveyni tarafından çocuklara alınan bu defter, çocuğu tanıyan zevâtın yazılarıyla dolduruluyor. Bu yazıları kaleme alanlar genelde hocalar, sanatkârlar, şeyhler, şairler ve dostlardan oluştumakta. Yazanlar tarih düşmeyi ve metni imzalamayı da ihmal etmemişler.
Bu defterlerin çocuklar için hem kültürel hem de beşeri münasebetler ve dahası adabı muaşeret açısından önemi çok açık. Bu defterler de çocuklar kendilerine yapılan uyarı ve ikazları görebildikleri gibi aynı zamanda kendi kişiliklerine dair noktalarda bulabilmektedirler. Bu defterler; birçok şair ve yazarın gençlik düşüncelerini, yaşadığı hayatı, hocalarını, arkadaş çevresini hakkında ne düşündüklerini öğrenmemiz açısından mühim bir yer tutan hatıra-mektup karışık bir edebi tür sınıfına giriyorlar.
Ulaşıp, inceleme imkânına bulduğumuz Hutût-ı Meşâhir Defterlerinden en mühimi şüphesiz İbnülemin Mahmud Kemâl İnal’ın Hutût-ı Meşâhir Defteri. İbnülemin Mahmud Kemâl İnal’ın yaşadığı devirde tanıdığı yahut tanımadığı meşhurlara birer sayfa yazdırarak meydana getirdiği ‘Hutût-ı Meşâhir Defteri’, ‘Bir Devir Bir İnsan’ adıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ tarafından 2010 yılında yayımlanmış. İbnülemin çok renkli bir karakter. Otuz üç yıl sadarette memuriyette bulunması ve ciddi kişiliğinden dolayı tanışıklıkları ve yaşadıkları pek mühim. Şemsettin Şeker ve İsmail Kara’nın yayına hazırladığı ‘Hutût-ı Meşâhir Defteri’, bir döneme mührünü basan pek çok kıymetli isme de ışık tutuyor.
Hutût-ı Meşâhir Defteri, İbnülemin’ in çok yönlü kişiliğinin izlerini gözler önüne seriyor. Defterin aslı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunuyor. Araştırılsa daha kimlerin defterleri gün yüzüne çıkar kim bilir. Defterde; Yahya Kemal, Faruk Nafiz, Ali Ekrem Bolayır, Şemseddin Sami, Ebüz-ziya Tevfik, Recaizâde Mahmud Ekrem, Ahmed Mithat Efendi, Abdülhak Hâmid, Sami Paşazade Sezai, Cenab Şahabettin, Hüseyin Sîret, Süleyman Nazif, Galata Mevlevihanesi Şeyhi Ataullah Dede, Mehmed Zihni Efendi, Hüseyin el-Cisr, Manastırlı İsmail Hakkı, Şeyhülislâm Dürrizade Abdullah Efendi, Musa Kâzım Efendi, İsmail Fennî Ertuğrul, Zekâîzâde Hafız Ahmed Efendi, Rauf Yekta, Leyla Saz, Hasan Rıza, Macid Ayral, Kamil Akdik, Hulusi Efendi, Beşiktaşlı Nuri, Hamid Aytaç, Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Abidin Paşa, Damat Ferid Paşa, Said Halim Paşa, Sadrazam Said Paşa, Dâhiliye Nazırı Memduh Paşa gibi çok sayıda zevatın yazıları, hatları ve imzaları bulunmakta.
İbnülemin Mahmut Bey’in defterinden sonra muhteva olarak en dikkat çeken Defteri Meşâhir, Asaf Hâlet Çelebi’nin Nedret İşli tarafından ortaya çıkarılan Defteri Meşâhiri. 2006 yılında yayınlanan Asaf Hâlet Çelebi’nin Defteri Meşâhiri’ni yayına hazırlayanlar İsmail Kara, Emin Nedret İşli ve Yusuf Çağlar. Asaf Hâlet’in Defteri Meşâhir’i 1928-1931 yılları arasında yazılanları kapsıyor. Bu defterden Cumhuriyet döneminin kültürel yaşantısına dair gözlemleri öğreniyoruz. Aynı zamanda defterde, Asaf Hâlet hakkında düşüncelerini yazan imza sahiplerinin hakkında eklenen kısa malumatlar yoluyla imza sahipleri hakkında kanaatlerimiz de oluşuyor. Çelebi’nin Defteri Meşâhiri’ne imza atan meşhur zevattan bazıları şunlar: Galata Mevlevihanesi Şeyhi Ahmed Celaleddin Dede, Üsküdar Mevlevihane’si Şeyhi Ahmed Remzi Dede, Mesnevi şârihi Tahirü’l-Mevlevi, Abdulbaki Gölpınarlı, Saadettin Nüzhet Ergün, Ali Rıfat Çağatay, İsmail Sâib Sencer, İbnülemin Mahmut Kemâl İnan, Mustafa Şekip Tunç, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Samipaşazade Sezai, Necmeddin Okyay, Kamil Akdik. Defterde Mevlevilerin ağırlığı ortadadır. Bu malumat bize Asaf Halet’in Mevlevilerin yoğun olduğu bir muhitte yetiştiğini ve Arapça, Farsçayı nasıl öğrendiğini açıklıyor.
Hatime olarak, Defteri Meşâhir yahut Hutût-ı Meşâhir Defterleri bir devir devam etmiş güzel bir gelenek. Hatırat-mektup arası bir türde olması sebebiyle de defter sahibi hakkında belki de daha önce işitmediğimiz meseleleri öğrenmemiz bakımından pek mühim bir yer tutmakta. Bu hususta daha evvel pek bir araştırma yapılmadığını dile geçirmiştik. Bu meyanda gün yüzüne çıkan çok az defter var. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi yahut Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi’nde meşâhir defterlerinin varlığı bilinmiyor. Bu alanda yapılacak çalışmalar, bilhassa edebiyat tarihçilerine birçok bilgi sağlayacaktır.
Bekir Salih Yaman
Son Yorumlar