Edebifikir Kitap Pusulası: Eleştirel Düşünme

Dosyamızın yeni listesini Sulhi Ceylan hazırladı: Eleştirel Düşünme

***

Düşünme

Düşünme, zihnin eylemidir. Duyuların nesneye yönelmesi ile başlar. Duyularımız nesneyi fark eder ve ondaki verileri alıp zihne taşır. Zihin de bu verileri işler ve bilgiye ulaşır. Bilgiye giden yol, öncelikle beş duyumuzdan geçer. Biz dünya ile beş duyu vasıtasıyla iletişime geçeriz. Bilinmek istenen nesne ile bilmek isteyen özne arasındaki uzaklığın yok edilmesi işlemine akıl yürütme diyebiliriz. Bunun meyvesi de bilgidir. Aklımız, bilinmek istenen nesnenin üzerine giderek, özne (insan) ve nesne arasındaki boşluğu ortadan kaldırır. Yani akıl, nesneye doğru yürüyerek aradaki mesafeyi yok eder. Nesnedeki “olmaklık” bilgisini alıp zihne taşır. Nesnelerden sıfatlarını soyarak kavramına ulaşır. Böylece zihninde o nesneye ait bir kavram oluşur ve artık söz konusu nesne olmadan o konu hakkında düşünebilir hâle gelir. Mesela, bir masa gördüğümüzde zihnimiz “masa olmaklık”a ulaşarak masa kavramını üretmiş olur. O hâlde düşünme, bir filozofun tanımıyla “zihnin kendi verileri üzerine eğilmesidir.”

Eleştiri

Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin bilginin önemi ile ilgili çok güzel bir benzetmesi var: “Eğer ruh, bedene canlılık veren şey demekse; aklın ruhu, bilgidir; çünkü bilgisiz akıl, ölü gibidir; onu dirilten bilgidir.” Aklın ruhu olan bilgi, doğru olan bilgidir. Doğru bilgiye ulaşmanın yollarından biri ise eleştiriye açık olmaktır. Eleştiri insanın kendisine, kendini (fikirlerini vb.) gösteren bir aynadır. Düşüncelerin sınanması, yürünen yolu baştan yürünmesidir. Rüzgâra saçılan yılların muhâsebesini yapmaktır. Kısacası eleştiri insanın düşüncelerini ve yaptıklarını otopsi masasına yatırması ya da başkalarının bu işi yapmasıdır. Her hâlükârda art niyet yoksa kârlı çıkan eleştirilendir. Her eleştiri, aslında bir yol gösterme biçimidir. Tutulan yolun yanlış olduğunun hatırlatılmasıdır. Kısacası eleştiri, doğru bilgiye ulaşmak için metottur. Eleştirilen, eleştiriyi benliğine karşı yapılan bir saldırı olarak görmez ve eleştiriyi kabullenirse yanlışlarından arındığı gibi doğruya doğru bir adım daha atmıştır. İnsan, yanlışlarının üstüne basa basa doğruyu bulur. O hâlde eleştiri bir basamak olarak görülebilir. Yeter ki kişi yanlışlarında ısrar etmesin.

Eleştirel Düşünme

Eleştiri, bir rivayete göre eleme kökünden müştak. Eleştiri, istenmeyen unsurların çıkarılması, hak ile batılın birbirinden ayırt edilmesi, doğruyu ve gerçeği, iyiyi ve hakkı bulmayı amaçlayan bir eylem. Aslında eleştirmek, ayırt etmektir, filtrelemektir. Eleştirel düşünme ise düşünmeyi ayırt etmek, elekten geçirip o düşüncenin; “Tutarlı mı?”, “Mantıklı mı?”, “Doğru mu?”, “Faydalı mı?” olduğuna karar vermekten ibaret.

Eleştirel düşünme bir analiz eylemidir. Yani, düşünceyi adeta çözümlüyor, çözüyor, analiz ediyor, çeşitli filtremeler uyguluyor ve onun hakkında bir değer ve yargıya varıyoruz. İddia ve argümanları test ettiğimiz, hangilerinin değerli hangilerinin değersiz olduğuna karar verdiğimiz süreçtir.

Eleştirel düşünce; düşüncenin sistematik olarak incelenmesi yani elekten geçirilmesidir. Bir başka tanımla düşüncenin mantıklılık, makullük vb. açılardan değerlendirilmesidir.

Doğruya ulaşmak ve iyiyi kötüden ayırt edebilmek için fikirlerin sınanması gerekir. Burada eleştirel düşünce becerileri devreye girer. Çünkü insan kolaylıkla yanlış kararlar verebilen ve manipüle edilebilen bir varlık. Aliya İzzetbegoviç; “Ben olsam, Müslüman Doğu’daki tüm mekteplere ‘eleştirel düşünme’ dersleri koyardım. Batı’nın aksine Doğu bu acımasız mektepten geçmemiştir ve birçok zaafının kaynağı budur.” derken eleştirel düşünmenin önemini vurgulamaktadır. Bir konuyu bütün/farklı yönleriyle ele alabilmek, yeni görüşlere açık olmak, duyguların etkisinden bağımsız akıl yürütebilmek, delillere dayanarak argüman oluşturabilmek için eleştirel düşünme becerilerinin öğrenilmesi gerekir. Yoksa insan hem kendi hem de başkaları tarafından kandırılabilir, faydalıyı zararlıdan, iyiyi kötüden ayıramayabilir. Kısacası doğru akıl yürütebilmek, akıl yürütmelerdeki hataları görebilmek için eleştirel düşünme becerilerine hâkim olmalı.

Eleştirel düşünme becerisini elde edebilmek için bir kitap listesi hazırladık. Eğer liste uzun gelir ve ben bir-iki kitap okumak istiyorum diyorsanız Yasin Ramazan ve Cafer Sadık Yaran’ın kitaplarını okumanız kâfi.

Eleştirel Düşünce Kitap Pusulası

1. Düşün! Bir de Sağlıklı Düşün! (Lise ve Yetişkin Düzeyi) – Yasin Ramazan
2. Düşünmenin Alfabesi: Bir Eleştirel Düşünme Kitabı – Yasin Ramazan
3. Eleştirel ve Yenilikçi Düşünce – Cafer Sadık Yaran
4. A’dan Z’ye Düşünmek – Nigel Warburton
5. Doğru Düşünme Sanatı – Rolf Dobelli
6. Aklın Üç Yüzü – Nazif Muhtaroğlu
7. Eleştirel Düşünmenin Yolları – Antony Flew
8. Eleştirel Düşünme için Rehber – Vincent Ryan Ruggiero
9. Eleştirel Düşünme Kılavuzu – Tracy Boell – Gary Kemp
10. Eleştirel ve Analitik Düşünme – Editörler: Esra Kabataş Memiş, Ahmet Kaçar
11. Eleştirel ve Analitik Düşünme – Prof. Dr. Kürşad Yılmaz

***

12. Ben Böyle Düşünüyorum! Demekle Olmuyor – Alev Alatlı
13. Aldatanların Söylem Dili Safsata – Şerefettin Adsoy
14. Filozofun Takım Çantası – Julian Baggini – Peter S. Fosl
15. Aklın İlkeleri ve İlk bilgiler – Dr. Turgut Akyüz
16. Bilginin Serüveni – Prof. Dr. Necati Öner
17. Felsefe Nasıl Yapılır? – Prof. Dr. Niyazi Kahveci
18. Düşünmenin Temel Dinamikleri – Yaşar Kaplan
19. Düşüncenin Çağrısı – Kant, Schopenhauer, Heidegger
20. Mantık – Doğru Düşünme Yöntemi – Prof. Dr. Cemal Yıldırım
21. Aklı Geliştirmenin Yolları – Haki Demir
22. Düşünce Nedir? – Abdullah Tatlı
23. İman ve Tefekkür – Salih Mirzabeyoğlu
24. Sofistik Deliller – İbni Sina